Over-stromingen, Geschiedenis van de moderne Schilderkuns, 1900 - 10

EERSTE TIEN JAAR VAN VORIGE EEUW: OPKOMST VAN FAUVISME, EXPRESSIONISME EN KUBISME,
MAAR NOG NIET HET EINDE VAN IMPRESSIONISME EN SYMBOLISME

In 1900 verbond de telegraaf de ganse westerse wereld. Er waren in de Verenigde Staten alleen al meer dan 1,4 miljoen telefoons, 8000 geregistreerde automobielen en 24 miljoen electrische gloeilampen. In 1900 schrijft Freud zijn Traumdeutung en krijgt de eerste Franse vrouw een functie in het gerecht. Van 1905 dateert Einsteins relativiteitstheorie en in 1912 levert Bohr het eerste aanschouwelijk model van een atoom. In 1905 heeft ook de eerste Russische revolutie plaats, met opstanden en stakingen. In 1908 vond Orville Wrights' eerste vliegtuigvlucht van een uur plaats.

Diverse stijlen bloeien verder

Toen La libre Esthétique in 1904 een expositie organiseerde van het impressionisme waren velen al dood: Pissarro, Manet, Sisley, Morisot, Gauguin, Van Gogh, Seurat en Toulouse-Lautrec. Monet schilderde in 1901 zijn "Le parlement, ciel orageux", bijna abstract en gelijkend op Turner. Cézanne werkte kleurig in vlekken, nat in nat, maar ook op gedroogde onderlaag, scherp afgelijnd, vaak met contouren of schaduwrand. Signac's toetsen werden groter, verticaal of horizontaal op het doek zoals de bakstenen van een muur. Luce schilderde een veelkleurig pointillisme: stadszichten, maar ook sociaal-politiek. Cross' pointillisme valt op door licht-donker-effecten en bijzondere kleuren. Er kwamen nog steeds impressionistische schilders bij, zoals Leon De Smet in België: met veelkleurige, heel lichte toetsen stralen zijn doeken een unieke sfeer uit, met vormen die vervagen in trillend licht. In Hongarije is Ferenczy de eerste echt mooie impressionist.
In Frankrijk werkte Vuillard snel, weinig afgebakend, vele kleuren, vlakken, streepjes of stipjes, dit alles bijeen. In de jaren '30 zal hij terug realistisch schilderen. Ook Loiseau is mooi, maar er kwamen ook veel minder goede schilders op.
In Italië maakten Balla, Boccioni en da Volpedo prachtig pointillisme, ofschoon het beroemde werk "Quarto Estado" van de Volpedo realistisch geschilderd is. De Spanjaarden zijn minder goed, met uitzondering van Bastida.
De Art Nouveau was een stijl van "decadence": een gemoedstoestand van gelatenheid en desillusie, zonder geloof in een opperwezen of vooruitgang van de beschaving. Schilderen deed men niet om de mensheid te dienen, maar om persoonlijke redenen, zoals om te genezen, als een therapie als het ware. Sommige schilders maakten goed werk in hun "donkere" periode en ontaardden later. Bijvoorbeeld Spilliaert, die mooie werken maakte tussen 1900 en 1910, vaak in mengtechniek van inkt, pastel, gouache en waterverf, met contouren, sterke licht-donker-effecten, in een hallucinerende sfeer. Rond 1913 verdween zijn symbolisme grotendeels, voor een banaal soort impressionisme.
Ook Redon werkte meer decoratief, zoals in bloemstukken, stillevens en portretten. Toch bleef hij meesterwerken maken: "Bloemwolken" (1903) is een zeilboot aan de zijkant en de rest is lucht en zee, een wirwar van kleuren zonder vorm. Boeddha (1903) voor zijn boom, is omringd door vreemde wezens. Zijn techniek doet soms aan Degas denken: zowel diverse kleurtoetsen dooreen, als over elkaar schuivende dunne lagen.
De Rus Vroebel, die af te rekenen had met vlagen van waanzin, maakte zijn zesvleugelige serafijn in 1904, de hand met de lamp had van de veel latere Dubuffet kunnen zijn!
Carrière maakte heel floers en enkel in okertinten (warme tinten, nooit vaal) mysterieuze taferelen. Kupka werkte in de grootste diversiteit : "Les joies" (1900) lijkt op Pissarro, "La Vague" is scherp en prachtig, "Les baigneuses" (1906) lijkt expressionisme, "Le principe de la vie" (1900-1903) oogt surrealistisch, evenals zijn lugubere sfinksen : "La voie du silence". Mehoffer maakte in 1903 zijn "Jardin étrange": een zonovergoten bloementuin met een reusachtige libel.
Munch werkte nog steeds in zijn expressief nabisme met ronde vormen. Geleidelijk nam hij er afstand van en komen kleurstrepen boven. Hij leunde in de komende jaren meer aan bij het Duitse expressionisme.
In Polen schilderden Stanislavski, Weiss en Slevinski heel mooi in art nouveau.

Het expressionisme

Het is de art nouveau die met de herwaardering van de lijn aanzet heeft gegeven naar meer expressiviteit: haar krachtige lijnen gingen vaak veel verder dan de "zweepslag", vooral in de lichaamsomtrekken. De houding van de mens werd bron van expressie. Het was de tijd waarin men nieuwe dansvormen zocht, zich afzettend tegen de afgemeten, expressieloze sierlijkheid van het ballet. Loïe Fuller gaf de eerste aanzet. Haar beweging verlengde zich in kledij en allerlei doeken, die zij deed stralen in de kleuren van de nieuwe elektrische zoeklichten. In 1893 deed zij al de harten van de symbolisten oplaaien. Ze was ook een goede zakenvrouw en had groot succes in Europa en Amerika. In de ogen van de danswereld zelf werd zij maar matig bevonden, maar vele kunstenaars waren gek op haar. In feite toonde zij "kinetische kunst". De vormen van de stoffen die rondzwierden hadden merkwaardige overeenkomsten met de lijnen en vormen van art nouveauen nabisme. Loïe Fuller leidde ook Isodora Duncan op, die een andere richting opging. Deze inspireerde zich bijvoorbeeld op Oud-Griekse dans, maar wou vooral een dans, die emotie uitdrukte in houding, beweging en mimiek. Die spontaan en heel lichamelijk was, sensueel kon zijn of mystiek. Ruth Saint-Denis creëerde haar eigen dans uit Oosterse dansen, waar zij mystieke expressie uit haalde, los van de plaatselijke cultuursymbolen die deze dansen in het land van oorsprong hebben. Zo maakte zij een universele Oosterse dans, die erg aansloot bij de theosofie uit die tijd. Haar groep, de Denishawn (met haar man, Ted Shawn), zal de grondslag worden van de moderne dans.
Via de kolonies en de handel met, en foto's en films uit verre landen, alsook optredens van groepen uit die landen, en de nieuwe mode om verre reizen te maken, kwam het publiek ook in contact met expressievere dansvormen, die een diepe indruk maakten op kunstenaars, zoals bijvoorbeeld Afrikaanse dansen of Derwisjen. Deze dansen brachten ook een herwaardering van expressieve Oud-Europese dansen.
Al deze nieuwe vormen van dans, waarin expressie middelpunt was, deed de waardering voor expressieve vorm en lijn erg toenemen. Was de lijn in de art nouveau nog zorgvuldig neergezet, steeds meer schilders wilden hun eigen kracht en beweging in borstelstreken uiten, zo werd de kunst ook op die manier expressiever.
Vooral Duitsland was sterk in expressie. Reeds in de renaissance hadden de Duitse werken meer expressie dan elders, zowel in de gestalten als in het kleurgebruik. Daarna leek het potentieel te sluimeren, tot het goede moment er was om open to bloeien.

In Rusland richtten zestien jonge kunstenaars rond de eeuwwisseling een nieuwe symbolistische kring op in Moskou, met kunstenaars uit diverse Russische steden (vooral Saratov aan de Volga was een belangrijke artistieke plaats). Pavel Koeznetsov en Pjotr Oetkin hadden er de leiding. In 1907 werd in Moskou een tentoonstelling gehouden onder de titel
"De blauwe Roos". Alles was tot in de puntjes verzorgd, volledig in blauwe en grijze kleuren, zowel de werken als het interieur. Het concept en de naam waren ontleend aan het werk van de Belgische dichter-dramaturg Maurice Maeterlinck, waar de Russische kunstenaars hartstochtelijke liefhebbers van waren. Toen de tentoonstelling werd ingericht liep in Moskou zijn "L'oiseau bleu" in wereldpremière. Eerder, in 1904, liep in Saratov een tentoonstelling "De rode roos". De roos is altijd een vereerd symbool geweest in de kunst: de bloem en doornen voor het onscheidbaar samengaan van vreugde en smart, goed en kwaad, liefde en verdriet, het mysterieuze van de knoppen die die zich niet helemaal openen... Door Maeterlincks werk werd de benaming van de kring veranderd in "De blauwe roos", met schilders als Pjotr Oetkin, Pavel Koeznetsov, Alexander Matvejev, Anna Goloebkina, Anatoli Arapov, Denissov en Grigorjev.

Malevitch werkte in aquarel of gouache zoals "De bloemenpluk" (1908) zuiver expressionisme á la Brücke. Andere werken van hem zijn meer gestyleerd, zoals de nabi's, maar met patronen opgevuld, die naar de volkskunst verwijzen. Hammerhøi schilderde in Denemarken mysterieuze verlaten interieurs.

In Oostenrijk schilderde Kokosjka expressionistisch vanaf 1908, in een heel afwisselende stijl. Schiele's expressionisme kreeg vorm tussen 1907 en 1909, hij blijft dichter bij de art nouveau, met duidelijke invloed van Klimt, maar met ook verschillen. Vooral in zijn olieverfschilderijen is hij ook in kleur en structuur expressionistisch, zoals "Moeder met twee kinderen III" uit 1915 - 17.

Hongarije en Polen volgden Parijs op de voet en dat zien we bij hun schilders. Wie zich niets van zijn landgenoten aantrok, noch van de rest van Europa, was de Hongaarse schilder Contvary. Ook hij werkte heel variërend, en toch is er een niet te omschrijven draad in zijn werk, dat hem herkenbaar maakt. Nu eens doet hij aan De Chirico denken, dan weer aan sfeerlandschappen van symbolisten. Zijn indeling in kleurvlakken is dan weer nabistisch.

Zijn felle kleuren, en de houdingen en gezichten van zijn figuren doen expressionistisch aan, en dat alles helemaal uit zichzelf, zonder dat hij in Parijs heeft geleefd of bij een andere schilder in de leer is geweest.

In zijn "Ruïnes van Taormina" (1904 - 5), vijf meter zeventig lang en nauwkeurig geschilderd, is er expressionisme in de kleuren: de lucht gedeeltelijk knalgeel, bergen in ultramarijn, de zee in kleurvlakken, de gebouwen roze. De achtergrond is vol licht, of donker. Zijn "Baalbek" (7,16 m lang, uit 1906) is in groenblauwe en felrode vlakken en vlakjes. De expressie vervormt gestalten, zoals in "Ruiters aan de kust" (1909) of de zeilboten in "Castellamare di Stabia" (1902). Zijn "Romaanse brug in Mostar" is half kubistisch en heel expressief, het gebruik van vlakken doet aan Cezanne denken, hoewel die vlakken hier duidelijk begrensd zijn. De kleuren zijn intens en geven een dramatisch effect. Contvary was apotheker, tot hij een vizioen kreeg waarin hem werd gezegd dat hij voorbestemd was de grootste schilder aller tijden te worden. Zijn vizioen wordt in de literatuur afgedaan als een vlaag van waanzin, toch mag hij als een van de grootsten beschouwd worden.

Copyright voor de tekst op alle pagina's van deze Geschiedenis van de Moderne Schilderkunst: Johan Framhout; tekst geschreven in 1990-92; herzien en op het internet geplaatst in 2005.